తెలంగాణ వైతాళికులు

+ మాడపాటి హనుమంతరావు + రాజా బహద్దూర్ వెంకట్రామారెడ్డి + కొండా వెంకట రంగారెడ్డి (1890-1970) + బూర్గుల రామకృష్ణారావు (1899-1967) + దేవులపల్లి రామానుజరావు + మఖ్దూం మొహియుద్దీన్ + సురవరం ప్రతాపరెడ్డి + కొమర్రాజు వెంకట లక్ష్మణరావు + అరిగె రామస్వామి + షోయబుల్లాఖాన్ + పి.వి. నరసింహారావు

+ దాశరథి కృష్ణమాచార్యులు + దాశరథి రంగాచార్యులు + వెదిరె రామచంద్రారెడ్డి + ఖండవల్లి లక్ష్మీ రంజనం + ఇల్లిందల సరస్వతీ దేవి + ఆంధ్రయువతీ మండలి స్థాపన + సరస్వతీ దేవి రచనలు + కాళోజీ నారాయణరావు + ఆచార్య సి.నారాయణ రెడ్డి + ఆరుట్ల రామచంద్రారెడ్డి

మాడపాటి హనుమంతరావు 1885 జనవరి 22న కృష్ణా జిల్లా నందిగామ తాలూకా పోకునూరు గ్రామంలో జన్మించారు. తండ్రి వెంకటప్పయ్య, తల్లి వెంకట సుబ్బమ్మ. హనుమంతరావు అయిదేళ్ల వయసులో ఉన్నప్పుడే తండ్రి మరణించారు. దీంతో ఆయన సూర్యాపేటలో తన మేనమామ జమలాపురం వెంకట్రావు పర్యవేక్షణలో విద్యాభ్యాసం చేశారు. వెంకట్రావు తహశీల్దార్ ఆఫీసులో ‘పేష్కారు’గా పనిచేసేవారు. ఉద్యోగరీత్యా ఆయన సూర్యాపేట, జడ్చర్ల, నల్గొండకు బదిలీ కావడంతో.. మాడపాటి ఆయా ప్రాంతాల్లో విద్యాభ్యాసం చేశారు. హనుమంతరావు 1898లో ఉర్దూ మిడిల్ పరీక్షలో, 1900లో ఇంగ్లిష్ మిడిల్ క్లాసులో, 1903లో వరంగల్ హై స్కూల్ నుంచి మెట్రిక్యులేషన్‌లో ఉత్తీర్ణులయ్యారు. ఇంగ్లిష్, ఉర్దూతో పాటు పారశీకం, తెలుగు, సంస్కృత భాషల్లోనూ పట్టు సాధించారు. 1904లో హన్మకొండలో జిల్లా విద్యాశాఖ కార్యాలయంలో ‘మీర్ మున్షీ’ ఉద్యోగంలో చేశారు. తర్వాత హైదరాబాద్‌లో ‘లా’ చదివి ‘సిరస్తెదారు’గా విధులు నిర్వహించారు. 1917లో ఉద్యోగానికి రాజీనామా చేసి న్యాయవాద వృత్తి చేపట్టారు. 1941లో తన 56వ ఏట న్యాయవాద వృత్తిని విడిచిపెట్టి పూర్తిగా ప్రజాసేవకు అంకితమయ్యారు.
మాడపాటి సాహిత్య సేవ
హన్మంతరావు ఉత్తమ శ్రేణి రచయిత, కవి, సాహితీవేత్త, పండితుడు, బహు భాషా కోవిదుడు. హనుమంతరావు సహాయంతో బుక్కపట్నం రామానుజాచార్యులు అనే న్యాయవాది ‘తెలంగాణా పత్రిక’ను ప్రారంభించారు. సురవరం ప్రతాపరెడ్డి సంపాదకత్వంలో వెలువడిన ‘గోలకొండ’, వద్దిరాజు సీతారామచంద్రరావు సంపాదకత్వంలో వచ్చిన ‘తెలుగు పత్రిక’, సబ్నవీసు వెంకట రామనరసింహారావు సంపాదకత్వంలో వచ్చిన ‘నీలగిరి’ మొదలైన పత్రికల్లో హనుమంతరావు అనేక వ్యాసాలు రాశారు. ‘ముషీరె దక్కన్’ అనే ఉర్దూ పత్రికలోనూ వ్యాసాలు రాశారు.
రచనలు: నిజాం రాష్ట్ర ఆంధ్రులు, వర్తక స్వాతంత్య్రం, వెట్టిచాకిరీ, మద్యపానం, గ్రంథాలయాలు, మన వాక్ స్వాతంత్య్రం, రుణబాధ నివారణ, మన విద్యా సమస్యలు, వ్యవసాయకులకు కొన్ని సూచనలు, గస్తీ నిషాన్ 53 వివరణ, జనపరిగణ వృత్తాంతం (1921-1931), నిజాం రాష్ట్ర ఆంధ్రుల అభివృద్ధి మార్గాలు, మొహతర్ఫా, న్యాయస్థానాలు, దేశభాషలు.
మాడపాటి ప్రసిద్ధ ఆంగ్ల గ్రంథాలను తెలుగులోకి అనువదించారు. మొదట బంకించంద్ర ఛటర్జీ బెంగాలీ నవల ‘ఆనందమఠం’ను అనువాదం చేశారు, కానీ ప్రచురించలేదు. 1911లో ‘గారిబాల్డీ’ జీవిత చరిత్ర రచించారు. ఇది అచ్చవలేదు. 1927లో ‘రోమన్ సామ్రాజ్య చరిత్రం’, ‘క్షేత్ర కాలపు హింద్వార్యులు’ ప్రచురించారు. చింతామణి వైద్య రాసిన ‘మహాభారత సమీక్ష’ అనే గ్రంథంలోని వ్యాసాలను అనువదించారు. ఈ వ్యాసాలను ‘సుజాత’, ‘ఆంధ్రభారతీ’, ‘దేశబంధు’ పత్రికల్లో ప్రచురించారు. హృదయ శల్యం, రాణి సారంధా, ఎవరికి, ముసలిదాని యుసురు, ఆత్మార్పణ, ఎవరి తప్పు, న్యాయమా?, నిజమేనా?, ఇంకా కావలసినదేమిటి? మొదలైన కథలు సుజాత, కృష్ణాపత్రికల్లో ప్రచురించారు. 1911లో ఈయన రచించిన ‘కథాసంపుటి’ అనే ఏడు కథలతో ‘మల్లికా గుచ్ఛము’ పుస్తకాన్ని మచిలీపట్నానికి చెందిన ‘సరస్వతీ నికేతనం’ ప్రచురించింది. హనుమంతరావు ‘నిజాం రాష్ట్రంలో రాజ్యాంగ సంస్కరణలు’ రచించారు. ఇది హైదరాబాద్ ప్రజా పరిషత్ ఏర్పాటు చేసిన ఒక కమిటీ సమర్పించిన నివేదిక. నిజాం ప్రభుత్వం ‘రాజ్యాంగ సంస్కరణలు’ అంశంపై కమిటీని నియమించింది. ఈ కమిటీకి హైదరాబాద్ ప్రజల పక్షాన అభిప్రాయాలు తెలపడానికి ఉద్దేశించిన ఒక సంఘానికి మాడపాటి అధ్యక్షుడిగా వ్యవహరించారు. దీనికి సంబంధించి ఒక నివేదిక సమర్పించారు.

• 1951లో హైదరాబాద్ నగర పురపాలక సంఘానికి మాడపాటి హనుమంతరావు ‘ప్రథమ మేయరు’గా ఎన్నికయ్యారు. 1954 వరకు ఈ పదవిలో కొనసాగారు.
• 1952లో జరిగిన సాధారణ ఎన్నికల్లో కాంగ్రెసు అభ్యర్థిగా మెదక్ జిల్లా గజ్వేల్ నియోజక వర్గం నుంచి పోటీ చేసి ఓడిపోయారు. ఆ ఎన్నికల్లో కమ్యూనిస్టులు గెలిచారు.
• 1952లో జరిగిన సాధారణ ఎన్నికల్లో కాంగ్రెస్‌కు మెజార్టీ లభించింది. బూర్గుల రామకృష్ణారావు నాయకత్వంలో తెలంగాణలో ప్రజాప్రభుత్వం ఏర్పడింది.
• 1955లో కేంద్ర ప్రభుత్వం హనుమంతరావును పద్మభూషణ్ బిరుదుతో సత్కరించింది. ఈ బిరుదు అందుకున్న తెలుగు వారిలో మాడపాటే ప్రథములు.
• మాడపాటి హనుమంతరావుకు 1956లో ఉస్మానియా విశ్వవిద్యాలయం గౌరవ డాక్టరేట్ ప్రదానం చేసింది.
• 1958లో శాసన సభ్యుల నియోజక వర్గం నుంచి లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్‌కు ఎన్నికయ్యారు. శాసన మండలి చైర్మన్‌గా పని చేశారు. 1958 నుంచి 1964 వరకు శాసన మండలి కార్యక్రమాలను హూందాగా, నిష్పక్షపాతంగా నిర్వహించి అందరి మన్నలను పొందారు.
• హనుమంతరావు రాసిన ప్రాచీనాంధ్ర నగరాలు, రాజకీయ పరిజ్ఞానం, తెలంగాణాలోఆంధ్రోద్యమం (రెండు భాగాలు) గ్రంథాలను ‘ఆంధ్ర చంద్రికా గ్రంథమాల’ ప్రచురించింది.
• మాడపాటి హనుమంతరావు మేనమామ కూతురు అన్నపూర్ణమ్మను వివాహం చేసుకున్నారు. ఈమె 1917లో మరణించారు. ఆ తర్వాత మాణిక్యమ్మతో వివాహమైంది. ఈమె ‘సిరిసిల్ల’లో జరిగిన ‘ఆంధ్ర మహిసభకు’ అధ్యక్షత వహించారు. మాడపాటి 1970 నవంబర్ 11న హైదరాబాద్‌లో మరణించారు.

• రెడ్డి జనసంఘం పక్షాన తెలుగు బోధనాభాషగా జాంబాగ్‌లో మాధ్యమిక పాఠశాలను ఏర్పాటు చేయడంలో వెంకటరంగారెడ్డి విశేషమైన కృషి చేశారు.
• షా అలీబండాలో ఉన్నత పాఠశాల, ఫీల్ఖానాలోని ఆంధ్ర సరస్వతీ బాలికా పాఠశాలను ఈయన అభివృద్ధి చేశారు.
• నారాయణగూడలోని బాలికోన్నత పాఠశాల, లాల్ దర్వాజలోని వెంకట్రావు స్మారక నిధి ఉన్నత పాఠశాల, ఆర్.బి.వి.ఆర్. మహిళా కళాశాల, గగన్‌మహల్‌లోని ఆంధ్ర విద్యాలయ కళాశాల (ప్రస్తుత ఏవీ కాలేజ్), చిక్కడపల్లిలోని ఆంధ్ర విద్యాలయం మొదలైనవన్నీ నేటికీ ఉత్తమ విద్యా సంస్థలుగా సేవలందిస్తున్నాయి. వీటి అభివృద్ధిలో వెంకటరంగారెడ్డి కృషి ఉంది.
• కృష్ణ దేవరాయాంధ్ర భాషా నిలయం, వేమనాంధ్ర భాషా నిలయం, బాల సరస్వతీ గ్రంథాలయం, ఆంధ్ర సారస్వత పరిషత్, దక్షిణ భారత హిందీ ప్రచార సభ, ఇందిరా సేవా సదన్, గ్రంథాలయాల స్థాపనలోనూ కొండా వెంకటరంగారెడ్డి విశేష కృషి చేశారు.
• కొండా వెంకటరంగారెడ్డి 70వ జన్మదినం సందర్భంగా 1960లో ఆయన పేరు మీద ఆర్.బి.వి.ఆర్. మహిళా కళాశాల ఆవరణలో ‘రెడ్డి బాలికా వసతి గృహం’ నిర్మించారు.
• 1921లో ‘ఆంధ్ర జన సంఘం’ స్థాపించడంలో ఈయణ్ని మూల పురుషుడిగా పేర్కొంటారు.
• జోగిపేటలో సురవరం ప్రతాపరెడ్డి అధ్యక్షతన ఆంధ్ర మహాసభ మొదటి సమావేశం జరిగింది. ఇందులో రంగారెడ్డి కీలకపాత్ర పోషించారు.
• 1936లో షాద్‌నగర్‌లో నిర్వహించిన 5వ, 1943లో హైదరాబాద్‌లో నిర్వహించిన 7వ ఆంధ్ర మహాసభలకు కొండా వెంకటరంగారెడ్డి అధ్యక్షుడిగా వ్యవహరించారు.
• హైదరాబాద్ సంస్థానం భారత యూనియన్‌లో కలవాలని 1938లో హైదరాబాద్ స్టేట్ కాంగ్రెస్ ఆధ్వర్యంలో కొండా వెంకటరంగారెడ్డి తెలంగాణ జిల్లాల్లో పర్యటించి ప్రజలను ఉత్తేజపరిచారు.
• తెలంగాణ గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో రజాకార్ల దురాగతాలు.. ముఖ్యంగా దోపిడీలు, గృహ దహనాలు నిత్యకృత్యమవడం వల్ల భారత ప్రభుత్వం కె.ఎం. మున్షీని హైదరాబాద్ ఏజెంట్ జనరల్‌గా నియమించింది. వెంకటరంగారెడ్డి ఆయనకు తెలంగాణ ప్రజల బాధలను వివరించారు.
• భారత ప్రభుత్వం 1948 సెప్టెంబర్ 13న హైదరాబాద్ సంస్థానంపై ‘పోలీసు చర్య’ జరిపింది. రజాకార్ల నాయకుడైన సయ్యద్ కాశిం రజ్వీ బందీ అయ్యాడు. మేజర్ జనరల్ చౌదరీ మిలటరీ గవర్నర్‌గా నియమితుడయ్యాడు.
• 1950లో కేంద్ర ప్రభుత్వం హైదరాబాద్ రాష్ట్రంలో మిలటరీ ప్రభుత్వాన్ని రద్దుచేసి సీనియర్ ఐసీఎస్ అధికారి ఎం.కె. వెల్లోడిని ముఖ్యమంత్రిగా నియమించింది.
• భారత పార్లమెంట్‌కు హైదరాబాద్ సంస్థానం నుంచి 25 మంది సభ్యులను నియమించారు. వీరిలో కొండా వెంకటరంగారెడ్డి ఒకరు.
• 1952లో హైదరాబాద్ రాష్ట్రంలో సార్వత్రిక ఎన్నికలు నిర్వహించారు. కాంగ్రెస్ పార్టీ అత్యధిక స్థానాల్లో విజయం సాధించింది.
• హైదరాబాద్ సంస్థానంలో బూర్గుల రామకృష్ణారావు నాయకత్వంలో 1952లో మొదటి ప్రజా ప్రభుత్వం ఏర్పాటైంది. ఈయన మంత్రివర్గంలో వెంకటరంగారెడ్డి ఎక్సైజ్, కస్టమ్స్, అటవీశాఖలు నిర్వహించారు.
• కేంద్ర ప్రభుత్వం రాష్ట్రాల పునర్వ్యవస్థీకరణ కోసం ‘ఫజల్ అలీ’ అధ్యక్షతన కమిటీ నియమించింది. హైదరాబాద్ విభజన జరగాలని ఈ కమిటీ పేర్కొంది. తెలంగాణ ప్రాంతాన్ని ప్రత్యేక రాష్ట్రంగా రూపొందించాలని పేర్కొంది.
• రాష్ట్రాల పునర్వ్యవస్థీకరణ (ఎస్‌ఆర్‌సీ) నివేదిక తర్వాత అనేక తర్జనభర్జనలు జరిగాయి.
• కొండా వెంకటరంగారెడ్డి తెలంగాణ ప్రత్యేక రాష్ట్రంగా ఏర్పడాలని వాదించారు. ఈయన నాయకత్వంలో పెద్ద ఎత్తున ఉద్యమం జరిగింది.
• నాటి హైదరాబాద్ రాష్ట్ర వ్యవసాయ శాఖా మంత్రి మర్రి చెన్నారెడ్డి తెలంగాణ జిల్లాల్లో పర్యటించి ప్రజల అభిప్రాయం సేకరించారు. అత్యధిక ప్రజలు తెలంగాణ రాష్ట్రం ఏర్పడాలని కోరుతున్నట్లు ఆయన ప్రకటించారు.
• ఇదే సమయంలో కొంత మంది విశాలాంధ్ర ఏర్పాటు కోసం ఉద్యమించారు.
• ఆంధ్రా - తెలంగాణ నాయకుల మధ్య పెద్ద మనుషుల ఒప్పందం జరిగింది.
• ఈ ఒప్పందం ప్రకారం 1956 నవంబర్ 1న ఆంధ్రప్రదేశ్ ఏర్పడింది. దీనికి నీలం సంజీవరెడ్డి ప్రథమ ముఖ్యమంత్రి అయ్యారు.
• కొండా వెంకటరంగారెడ్డి పేరు మీదే రంగారెడ్డి జిల్లా పేరు వచ్చింది.
• 1957లో తెలంగాణ ప్రాంతంలో జరిగిన ఎన్నికల్లో రంగారెడ్డి శాసనసభకు తిరిగి ఎన్నికయ్యారు.
• దామోదరం సంజీవయ్య మంత్రివర్గంలోనూ కొండా వెంకటరంగారెడ్డి పనిచేశారు.
• 1962లో జరిగిన సాధారణ ఎన్నికల్లో కాంగ్రెస్ ముఠా తగదాల ఫలితంగా రంగారెడ్డి ఓడిపోయారు.
• 1969లో తెలంగాణాను తిరిగి ప్రత్యేక రాష్ట్రంగా ఏర్పాటు చేయాలనే ఉద్యమానికి రంగారెడ్డి నాయకత్వం వహించారు.

బూర్గుల రామకృష్ణారావు (1899-1967)

1. బూర్గుల రామకృష్ణారావుకు హైదరాబాద్ రాష్ట్రంలో అన్ని భాషా, సాంస్కృతిక సంస్థలతో సన్నిహిత సంబంధాలుండేవి. ఆయనకు తెలుగు, ఇంగ్లిష్, ఉర్దూ, పార్శీ, సంస్కృతం, హిందీ, కన్నడ, మరాఠీ భాషల్లో మంచి పాండిత్యం ఉంది.
2. రామకృష్ణారావు ‘ఉమర్ ఖయాం’ రుబాయిలను కొన్నింటిని ఆంధ్రీకరించారు.
3. బూర్గుల రచించిన ‘ఉర్దూ భాషా సారస్వతములు’ వ్యాసాలు చదివితే ఉర్దూ, పారశీక భాషల్లో ఆయనకు ఉన్న విద్వత్తు గురించి అర్థమవుతుంది.
4. పండిత రాయల సంస్కృత రచనను ‘పండిత రాజ పంచామృతం’ అనే పేరుతో తెలుగులో రచించారు.
5. ‘నవీన వాఙ్మయం - ఎంకి పాటలు’ అనే శీర్షికతో ఆయన అనేక విమర్శనాత్మక వ్యాసాలు రచించారు.
6. రామకృష్ణారావు ‘కాకునూరి అప్పకవి జన్మస్థానం’, ‘రెడ్డి రాజుల కాలపు మత సంస్కృతులు’ అనే పరిశోధనాత్మక చరిత్ర రచనలు చేశారు.
7. ఆంధ్ర సారస్వత పరిషత్తు (హైదరాబాద్) వివిధ పత్రికల్లో అనేక అంశాలపై ఆయన రాసిన వ్యాసాలను క్రోడీకరించి ‘సారస్వత వ్యాస ముక్తావళి’ పేరుతో ప్రచురించింది.
8. డాక్టర్ సి.నారాయణ రెడ్డి రచించిన ‘నాగార్జున సాగరం’ కావ్యం రామకృష్ణారావుకు అత్యంత ప్రీతికరమైంది.
9. ఆంధ్రప్రదేశ్ ఏర్పడిన తర్వాత బూర్గుల 6 సంవత్సరాలు కేరళ, ఉత్తరప్రదేశ్ గవర్నర్‌గా పని చేశారు. కొంతకాలం రాజ్యసభ సభ్యుడిగా ఉన్నారు.

దేవులపల్లి రామానుజరావు

ఆంధ్ర రాష్ర్టం ఏర్పడిన తర్వాత కేంద్ర ప్రభుత్వం ఉస్మానియా విశ్వవిద్యాలయంపై దృష్టి సారించింది. ఓయూలో బోధనా భాష ఉర్దూ కావడం, అక్కడి పారిభాషిక పద రచనా శాఖ అద్వితీయంగా ఉండటంతో ఉస్మానియా వర్సిటీపై కేంద్రం దృష్టి పెట్టింది. పార్శీ లిపిని దేవనాగరి లిపిగా మార్చి, ఉస్మానియా విశ్వవిద్యాలయాన్ని హిందీ విశ్వవిద్యాలయంగా మార్చడానికి పూనుకుంది. ఈ పరిణామంతో తెలుగు నాట, ముఖ్యంగా తెలంగాణలో ఆందోళన చెలరేగింది. భాషాప్రయుక్త రాష్ట్రాలు ఏర్పడితే మాతృభాషయిన తెలుగు అభివృద్ధి చెందుతుందని ఇక్కడి ప్రజలు ఆశిస్తే, ఉన్న సంస్థే చేజారిపోయే పరిస్థితి తలెత్తింది. దీంతో హైదరాబాద్‌లోని ప్రముఖ పౌరులు ప్రతిఘటన సంఘం(సిటిజన్‌‌స కమిటీ) ఏర్పాటు చేశారు. ఈ సంఘానికి దేవులపల్లి రామానుజరావు నాయకత్వం వహించారు. ఆయన అంతకు ఆరేళ్ల ముందు నుంచే హైదరాబాద్ సారస్వత పరిషత్తు కార్యభారం వహించారు. తెలంగాణాలో మారుమూల పల్లెలను సైతం సందర్శించి సారస్వతోద్యమాన్ని వ్యాపింపజేశారు. హైదరాబాద్‌లో ఆంధ్ర సారస్వత పరిషత్తు శాశ్వత భవనాన్ని నిర్మించారు.
దేవులపల్లి రామానుజరావు 1917 ఆగస్టు 24న వరంగల్‌లోని సంపన్న కుటుంబంలో జన్మించారు. మెట్రిక్యులేషన్ వరకూ హనుమకొండలో చదివారు. తర్వాత హైదరాబాద్‌లోని నిజాం కళాశాలలో బి.ఎ. చదివి 1939లో పట్టా పొందారు. తర్వాత రెండేళ్లపాటు గ్రంథాలయోద్యమంలో, మరో రెండేళ్లపాటు యువజన కాంగ్రెస్‌లో పాల్గొన్నారు. దేవులపల్లి నాగపూర్‌లో ఎల్.ఎల్.బి. చదివి, న్యాయవాద వృత్తిలో చేరారు.
నాటి హైదరాబాద్ రాజకీయ వాతావరణం భయానకంగా ఉంది. హైదరాబాద్ స్వాతంత్య్రం(ఆజాద్) నినాదాలు మిన్నంటాయి. వాటికి తోడు రజాకార్ల దురాగతాలను కళ్లారా చూసిన దేవులపల్లి చలించిపోయారు. ఈ దురాగతాలను ఎదుర్కోవాలని నిర్ణయించుకున్నారు. తాను నడుపుతున్న ‘శోభ’ సారస్వత మాస పత్రిక ద్వారా తన భావాలను ప్రకటించారు. అప్పటికే గోలకొండ పత్రిక దినపత్రికగా మారింది. దేవులపల్లి 1947 నుంచి నాలుగేళ్లపాటు దానికి సంపాదకుడిగా పని చేశారు. 1952-53లో ఆంధ్ర సారస్వత పరిషత్తు అధ్యక్ష, ఉపాధ్యక్ష బాధ్యతలను నిర్వహించారు. నరోత్తమరెడ్డి, పులిజాల హనుమంతరావు, గడియారం రామకృష్ణశర్మ దేవులపల్లికి అనేక విధాలుగా సహాయ సహకారాలు అందించారు.

• నవ్యకవితా నీరాజనం, సారస్వత నవనీతం, వ్యాసమంజూష లాంటి సాహిత్య విమర్శ గ్రంథాలను; మనదేశం, ఆదిమవాసులు, తెనుగుదేశం, జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ, గౌతమ బుద్ధుడు లాంటి బాలసారస్వతం; పచ్చతోరణం లాంటి పద్యకావ్యాలు; తెలుగు సీమలో సాంస్కృతిక పునరుజ్జీవనం లాంటి గ్రంథాలను దేవులపల్లి రామానుజరావు రచించారు.
• అయ్యదేవర కాళేశ్వరరావుతో కలిసి విశాలాంధ్ర నిర్మాణోద్యమాన్ని నడిపారు.
• హైదరాబాద్ స్వాతంత్య్రోద్యమం, విశాలాంధ్ర రాష్ర్టం అనే గ్రంథాలను రచించారు. విశాలాంధ్ర వచ్చింది అనే పుస్తకం రాశారు.
• కొంతకాలం ఉస్మానియా విశ్వవిద్యాలయ సెనెట్‌లో, రాష్ర్ట ప్రభుత్వ విద్యాసలహా సంఘంలో, కేంద్ర పాఠ్యపుస్తక సంఘంలో, ఆలిండియా రేడియో సలహా సంఘంలో సభ్యులుగా పనిచేశారు. ఠాగూర్ శతవార్షిక జయంతి సంఘం కార్యదర్శిగా ఉన్నారు. ‘గురజాడ అప్పారావు శతవార్షిక జయంతి’ సంపుటికి సంపాదకులుగా పనిచేశారు.
• ఆంధ్రప్రదేశ్ సాహిత్య అకాడమి కార్యదర్శిగా పనిచేశారు.
• కేంద్ర సాహిత్య అకాడమి కౌన్సిల్ సభ్యులుగా, సాహిత్య ప్రతినిధిగా, రాజ్యసభ సభ్యుడిగా పనిచేశారు.
• ఉర్దూలో ‘తెలుగు సాహిత్య చరిత్ర’ను ప్రచురించారు.
• గాలిబ్, మౌలానా షిబ్లీ, హోలీ లాంటి జాతీయోద్యమ ప్రముఖుల రచనలను తెలుగులో ప్రచురించారు.
• సృజనాత్మకశక్తి, దాన్ని మించిన దీక్షా దక్షత ఉన్న దేవులపల్లి రామానుజరావు తెలుగు సాహిత్యం, తెలుగువారి గొప్పదనాన్ని ఇతర భాషల వారికి ఒరవడి అయ్యేలా సారస్వత అభివృద్ధికి ఎనలేని కృషి చేసిన మహనీయుడు.

• 1944-46 మధ్యకాలంలో హైదరాబాద్ సంస్థానంలో అనేక కార్మిక సంఘాలు స్థాపించారు. రైల్వే, విద్యుచ్ఛక్తి, పబ్లిక్ వర్‌‌క్స, చేనేత, సిమెంట్ కార్మికుల సంఘాలకు అధ్యక్షుడిగా మఖ్దూం మొహియుద్దీన్ సేవలందించారు. బెల్లంపల్లి, కొత్తగూడెంలోని బొగ్గు గనుల కార్మికులను సంఘటితం చేశారు. వరంగల్ అజంజాహి మిల్లు కార్మికుల యూనియన్ స్థాపనకు విశేషంగా కృషి చేశారు. ఆయనతోపాటు రాజ్ బహద్దూర్ గౌర్, సర్వదేవభట్ల రామనాథం కమ్యూనిస్టు ట్రేడ్ ఉద్యమానికి తమ జీవితాలను ధారపోశారు.
• 1946లో హైదరాబాద్‌లో అఖిల భారత ట్రేడ్ యూనియన్ కాంగ్రెస్ ఏర్పాటైంది. ఎన్.ఎం.జోషి భారత కమ్యూనిస్టు ట్రేడ్ యూనియన్‌ను ప్రారంభించారు.
• 1952లో జరిగిన సాధారణ ఎన్నికల్లో కమ్యూనిస్టు పార్టీ ‘పీపుల్స్ డెమోక్రటిక్ ఫ్రంట్’ను నెలకొల్పింది.

సాహిత్య సేవ

• మఖ్దూం మహాకవి, రచయిత, సాహితీవేత్త, మానవతావాది. ఇంగ్లిష్, ఉర్దూ, పార్శీ, హిందీ భాషల్లో నిష్ణాతుడు, అనర్గళ వక్త. కళ కళ కోసమే కాదు ‘కళ’ మానవ కల్యాణానికి, అభ్యుదయానికి ఉపయోగపడాలని గట్టిగా విశ్వసించారు.
• ‘గులేతర్’ పేరుతో ఆయన రాసిన గేయాలన్నీ ప్రచురితమయ్యాయి.
• 1958లో ‘చాంద్ తారూంకాబన్’ అనే కవితా సంపుటిని ప్రచురించారు.
• అజాదెవతన్ (మాతృదేశ స్వాతంత్య్రం) అనే గేయంలో భారతదేశ సౌభాగ్యం గురించి రాశారు.
• ‘హవేలీ’ కవితలో మూఢ విశ్వాసాలు, మూఢాచారాలు దేశాన్ని ఎలా నాశనం చేస్తున్నాయో తెలిపారు.
• ‘మృత్యుగీతం’ (మోత్-కా-గీత్) అనే కవితలో సమాజంలోని వికృత దౌర్జన్యాలను నాశనం చేయాలని ప్రబోధించారు.
• మఖ్దూం రాసిన ‘తెలంగన్’ ఎంతో ప్రసిద్ధి చెందింది.
• సిపాయి, అంధేరా(చీకటి), రాత్ కె బారాబజే, మార్టిన్ లూథర్ కింగ్, అప్నా షెహర్, ములాఖత్-కా-ములాఖత్, ఏక్ చమేలేకే మండ్వే తలే లాంటి అనేక కావ్య ఖండికలు, గేయాలను మఖ్దూం మొహియుద్దీన్ రచించారు.
• ఆయన మొదటి కవితా సంపుటి ‘సురఖ్ సవేరా’ 1944లో అచ్చయింది.
• 1966లో ‘బసాతెరక్స్’ అనే కవితా సంకలనాన్ని మఖ్దూం సన్మాన సంఘం ప్రచురించింది.
• శ్రమజీవులు, పీడిత వర్గాలు, సామాన్య ప్రజల ఉద్ధరణ కోసం జీవితాన్ని అర్పించిన మఖ్దూం మొహియుద్దీన్ 1969 ఆగస్టు 25న ఢిల్లీలో మరణించారు.
  

సురవరం ప్రతాపరెడ్డి

గద్వాల సంస్థానానికి రాజధానిగా ఉన్న బోరవెల్లి గ్రామంలో 1896 మే 28న సురవరం ప్రతాపరెడ్డి జన్మించారు. ఆయన స్వగ్రామం ఆలంపురం తాలూకాలోని ఇటికాలపాడు. ప్రతాపరెడ్డి హైదరాబాద్ నిజాం కాలేజిలో ఇంటర్, మద్రాసులో బీఏ, బీఎల్ చేశారు. మద్రాసులో ఉన్న సమయంలో వెల్లాల సదాశివశాస్త్రి, వేదం వెంకట రామశాస్త్రి, మానవల్లి రామకృష్ణ కవి లాంటి పండితులతో ఆయనకు పరిచయం ఏర్పడింది. సురవరం ప్రతాపరెడ్డి సంస్కృతాంధ్ర భాషల్లో ప్రావీణ్యం పొందారు.
హైదరాబాద్ సంస్థానంలో తెలంగాణ ప్రజల పరిస్థితి దయనీయంగా ఉండేది. తెలుగు ప్రజలు కనీసం ప్రాథమిక విద్యను కూడా మాతృభాషలో అభ్యసించడానికి అవకాశం ఉండేది కాదు. తెలంగాణలో తొంభై శాతం మంది ప్రజల మాతృభాష తెలుగే. అయినప్పటికీ ఉర్దూను తెలుగు ప్రజలపై బలవంతంగా రుద్దడాన్ని ప్రతాపరెడ్డి అవమానంగా భావించారు. దీంతో దేశసేవ, ప్రజల సర్వతోముఖాభివృద్ధి, సంఘసంస్కరణ, మాతృ భాషా వికాసం అనే ఉన్నత లక్ష్యాలకు అనువైన మార్గాన్ని నిర్దేశించుకున్నారు. ఫలితంగా కొమర్రాజు వెంకట లక్ష్మణరావు మార్గదర్శకులుగా, రాజాబహద్దూర్ వెంకట్రామారెడ్డి సహాయ సహకారాలతో సురవరం ప్రతాపరెడ్డి 1926 మే 10న గోలకొండ పత్రికను స్థాపించారు. 1947 వరకు నిరాటంకంగా అర్ధవార పత్రికగా నిర్వహించారు. గోలకొండ పత్రిక ద్వారా నిద్రాణమై ఉన్న నాటి తెలంగాణ ప్రజల్లో స్ఫూర్తి నింపారు. గోలకొండ పత్రిక తొలి సంపాదకీయంలో ‘మేము మా పత్రికా స్థాపన కాలం నుంచి రెండు అంశాలు దృష్టిలో ఉంచుకొని దేశసేవ చేస్తున్నాం. మొదటిది ఆంధ్ర భాషా సేవ, రెండోది జాతి, కుల వివక్షత లేకుండా నిష్పక్షపాతంగా ఆంధ్రుల సత్వరాభివృద్ధికి పాటుపడటం’ అని పత్రిక ఆశయాలను వివరించారు. పత్రికా నిర్వహణలో ఎన్ని ఇబ్బందులు ఎదురైనా, నిజాం ఎన్ని అడ్డంకులు సృష్టించినా ప్రతాపరెడ్డి వాటిని ధైర్యంగా ఎదుర్కొన్నారు. గొలకొండ పత్రిక ద్వారా తన జీవిత సర్వస్వాన్ని తెలంగాణ ప్రజల అభ్యుదయానికి ధారపోశారు.
జాతీయ భావాల స్ఫూర్తితో హైదరాబాద్ రాష్ర్టంలో కూడా జాతీయోద్యమాలు, విమోచనోద్యమాలు ప్రారంభమయ్యాయి. ఈ ఉద్యమాల్లో ప్రతాపరెడ్డి ముఖ్య పాత్ర పోషించారు. ప్రతాపరెడ్డి సంఘ సంస్కరణాభిలాషి, నిష్కళంక జాతీయవాది. సంస్కృతాంధ్రాలతో పాటు ఇంగ్లిష్, పారశీకం, ఉర్దూ భాషల్లో ఆయన ప్రావీణ్యం సంపాదించారు. మంచి వక్త, విమర్శకుడు, పరిశోధకుడు. అనేక విషయాల గురించి సంపూర్ణ జ్ఞానం సంపాదించిన మేధావి. కందుకూరి వీరేశలింగం, చిలకమర్తి లక్ష్మీనరసింహం, దేశోద్ధారక నాగేశ్వరరావు, ముట్నూరి కృష్ణారావు, గాడిచర్ల హరిసర్వోత్తమరావు, గిడుగు, గురజాడ తదితరుల వల్ల ప్రతాపరెడ్డి ప్రభావితమయ్యారు. కొమర్రాజు లక్ష్మణరావు విజ్ఞాన చంద్రికా గ్రంథ మండలి గ్రంథాలు ఆయనపై ప్రభావం చూపాయి.
సురవరం-సాహిత్య సేవ
సురవరం ప్రతాపరెడ్డి సుమారు 40 గ్రంథాలు రచించారు. తెలుగు సాహిత్యంలోని అన్ని నూతన ప్రక్రియలు చేపట్టారు. నవల, నాటకాలు, పద్య, వ్యాస రచనలు, కథలు, చారిత్రక గ్రంథాలు రచించారు. ‘హిందువుల పండగలు’ అనే గ్రంథాన్ని ప్రామాణిక పద్ధతిలో, సరళ శైలిలో రాశారు. పురాణాలు, స్మృతి గ్రంథాలను పరిశీలించి కొత్త విషయాలను ఆ గ్రంథంలో జోడించారు. ఆచార్య సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్ ఈ పుస్తకానికి పీఠిక రాశారు. ఈ వ్యాసాలను చిదిరమఠం వీరభద్ర శర్మ నడిపిన ‘విభూతి’ పత్రికలో తొలిసారిగా ప్రచురించారు. తర్వాత గ్రంథ రూపంలో తీసుకొచ్చారు. చారిత్రక దృక్పథంతో ‘రామాయణ విశేషాలు’ అనే గ్రంథాన్ని ప్రతాపరెడ్డి రచించారు. ‘ఆంధ్రుల సాంఘిక చరిత్ర’ అనే ప్రామాణిక గ్రంథాన్ని రచించారు. ఇందులో క్రీ.శ.1050 నుంచి సుమారు వందేళ్ల కాలానికి చెందిన ప్రజల జీవన విధానాన్ని వర్ణించారు. కళలు, మతం, వ్యాపారం, వినోదాలు, ఆచార వ్యవహారాలు స్త్రీ-పురుషుల అలంకరణలు లాంటి శీర్షికలతో ‘ఆంధ్రుల సాంఘిక చరిత్ర’ రచించారు. ఇలాంటి గ్రంథం తెలుగులో రావడం ఇదే మొదటిసారి. ఈ గ్రంథం వేటూరి ప్రభాకర శాస్త్రి, వేలూరి శివరామశాస్త్రి, రాళ్లపల్లి అనంత కృష్ణశర్మ మొదలైన పండితుల ప్రశంసలు పొందింది. కేంద్ర సాహిత్య అకాడమీ పురస్కారం పొందిన తొలి తెలుగు గ్రంథమిది. రామాయణ విశేషాలు, ఆంధ్రుల సాంఘిక చరిత్ర, హిందువుల పండగలు.. ఈ మూడు గ్రంథాలు తెలుగుభాష ఉన్నంత వరకు నిలిచి ఉండే ఉత్తమ శ్రేణి గ్రంథాలు.
ప్రతాపరెడ్డి ఉచ్ఛల విషాదం, భక్తతుకారాం అనే రెండు నాటకాలను రచించారు. ఉచ్ఛల విషాద నాటకం దేశభక్తిని ప్రబోధిస్తుంది. స్వదేశాభిమానంతో పాటు, కులరహిత సమాజ స్థాపన అనే ఆదర్శాలతో రచించిన నాటకమే ‘భక్తతుకారాం’. మద్రాసులో రాజమన్నార్ నడిపిన ‘కళ’ అనే పత్రికలో భక్తతుకారాం నాటకాన్ని ప్రచురించారు. మద్రాసు, గుంటూరు, సికింద్రాబాద్, బెజవాడ తదితర పట్టణాల్లో ఈ నాటకాన్ని ప్రదర్శించారు. ‘చంపకీ భ్రమర విలాసం’ పేరుతో సురవరం ప్రతాపరెడ్డి తొలి కావ్యరచన చేశారు. ప్రేమార్పణం, హంవీర సంభవం, ధర్మాసనం, మద్యపానం లాంటి కావ్యాలను రచించారు.
నిజాం నవాబు మీర్ ఉస్మాన్ అలీఖాన్ ప్రవేశపెట్టిన కొన్ని సంస్కరణలను తీవ్రంగా విమర్శిస్తూ ‘గోలకొండ’ పత్రికలో ప్రతాపరెడ్డి రాసిన సంపాదకీయాలు తెలుగు ప్రజలను ఎంతగానో ఉత్తేజపరిచాయి.
గోలకొండ కవుల సంచిక
ఓసారి ఆంధ్ర ప్రాంతానికి చెందిన ఒక ప్రముఖుడు తెలంగాణలో కవులు లేరని, తెలుగుభాష అసలే లేదని ఒక వ్యాసం రాశాడు. అది చదివిన ప్రతాపరెడ్డి ఎంతో బాధపడ్డారు. అది తప్పని నిరూపించేందుకు తెలంగాణలోని కవుల రచనలు, వారి జీవిత సంగ్రహ విశేషాలను సేకరించి ‘గోలకొండ కవుల సంచిక’ పేరుతో ఒక గ్రంథం ప్రచురించారు. మాడపాటి హనుమంతరావు, బూర్గుల రామకృష్ణారావు, మందుముల రామచంద్రరావు, మందుముల నరసింగరావు, ఆదిరాజు వీరభద్రరావు, చిదిరెమఠం వీరభద్రశర్మ, రావాడ సత్యనారాయణ, ఆచార్య వెంకటాచారి తదితరులతో వివిధ విషయాలపై గోలకొండ పత్రికలో వ్యాసాలు రాయించారు.
గోలకొండ పత్రికలో ‘జంగములు బ్రాహ్మణులు కారు’ అనే వ్యాసాన్ని ప్రచురించారు. దీనిపై అనేక తర్జన భర్జనలు జరిగాయి. శాకాహారం మంచిదా లేదా మాంసాహారమా, స్త్రీలకు స్వాతంత్య్రం అవసరమా అనే వ్యాసాలను ప్రచురించి పత్రికను చర్చావేదికగా మార్చారు. రాజాబహద్దూర్ వెంకట్రామారెడ్డి సలహాపై 1939లో గోలకొండ పత్రిక సంపాదక, నిర్వహణ బాధ్యతలన్నీ సురవరం ప్రతాపరెడ్డి చేపట్టారు. 1949లో గోలకొండ పత్రిక దినపత్రికగా మారింది. అప్పటి నుంచి నూకల నరోత్తమరెడ్డి సంపాదక బాధ్యతలను స్వీకరించారు. దీంతో ప్రతాపరెడ్డికి గోలకొండ పత్రికతో సంబంధం తెగిపోయింది.
‘ప్రజావాణి’ స్థాపన
1951లో ప్రజావాణి అనే పేరుతో సురవరం ప్రతాపరెడ్డి ద్విదిన (రెండు రోజులకు ఒకసారి వచ్చే) పత్రికను స్థాపించారు. కొంత కాలం నడిచాక ఈ పత్రిక ఆగిపోయింది.

• ‘నిజాం రాష్ర్ట పరిపాలనం’ అనే చిన్న పుస్తకాన్ని ప్రతాపరెడ్డి రచించారు.
• ప్రజల హక్కులు, సాధించాల్సిన హక్కుల గురించి వివరించే ‘ప్రాథమిక స్వత్యములు’ అనే గ్రంథాన్ని 1938లో రచించారు. ఇదే గ్రంథం ‘ప్రజాధికారము’ పేరుతో 1950లో ప్రచురితమైంది.
• యువకుల్లో విజ్ఞానాన్ని పెంపొందించడానికి ‘యువజన విజ్ఞానం’ రచించారు. ఇందులో నీతిపద్యాలు, ప్రాచీన సాహిత్యం, ఆర్యావర్త నాగరికత, మతం, మత ప్రవక్తలు, మన ఆచార-వ్యవహారాలు మొదలైన విషయాలను గురించి రాశారు.
• ‘హైందవ ధర్మవీరులు’ అనే పేరుతో గోలకొండ పత్రికలో వీర రసాత్మక గాథలను ప్రచురించారు. బాలచంద్రుడు, అబ్దుల్ రజాక్ లారీ, గురు గోవింద్ సింగ్, అమర్ సింగ్, బాజీరావు దేశ పాండ్య తానాజీ లాంటి వీరుల గాథల్ని పత్రికలో ప్రచురించారు తర్వాత అది పుస్తకంగా వచ్చింది.
• 1925లో ‘సంఘోద్ధరణ’ గ్రంథం రచించారు. ఇందులో మలబారు క్రైస్తవులు, మన పరిశ్రమలు-నాశనం చేసింది ఎవరు, మద్యపానం లాంటి అంశాలను పొందుపర్చారు.
• వింత విడాకులు, వకీలు వెంకయ్య, నిరీక్షణ, సంఘాల పంతులు, మెహదీ బేగం, బారిష్టర్ గోపాలకిషన్ రావు మొదలైన కథలు రచించారు. ఆయన రాసిన కథలు ప్రతాపరెడ్డి కథలు అనే పేరుతో ప్రచురితమయ్యాయి. ఈ కథల్లో తెలంగాణ గ్రామీణ జీవనం, తెలంగాణ భాష, పలుకుబడులను వివరించారు.
• మొగలాయి కథలు అనే పేరుతో గోలకొండ పత్రికలో కథలను ప్రచురించారు.
• మాడపాటి హనుమంతరావు గురించి సురవరం ప్రతాపరెడ్డి రాసిన ‘వ్యక్తిచిత్రణ’ ఒక కళా ఖండమని చెప్పవచ్చు.
• గోలకొండ పత్రికలో వేయికి పైగా వ్యాసాలు, సంపాదకీయాలను రాశారు. ఆయన సంపాదకీయాల శైలి విశిష్టమైంది. ఒకసారి నిజాం ప్రభుత్వం సంపాదకీయాలపై నిషేధం విధించింది. దీంతో ప్రతాపరెడ్డి సంపాదకీయ కాలమ్‌లో ప్రపంచ మేధావుల సూక్తులను ప్రచురించడం ప్రారంభించారు. ఈ సూక్తులే ప్రభుత్వానికి సూదుల్లా గుచ్చుకున్నాయి.
• కేవలం భాషాసేవ, పత్రికా రచనలే కాకుండా అనేక సాంఘిక-సాంస్కృతిక సంస్థలతోనూ సురవరం ప్రతాపరెడ్డికి సంబంధం ఉండేది. రెడ్డి వసతి గృహం కార్యదర్శిగా, ఆంధ్ర సారస్వత పరిషత్తు, విజ్ఞాన వర్ధినీ పరిషత్తుల అధ్యక్షుడిగా ఆయన సేవలందించారు.
• శ్రీకృష్ణ దేవరాయాంధ్ర భాషానిలయం, వేమనాంధ్ర భాషా నిలయం, బాల సరస్వతీ గ్రంథాలయం, హిందీ ప్రచారసభ మొదలైన సంస్థల అభివృద్ధికి తోడ్పడ్డారు.
• నాటి తెలంగాణను చైతన్యపరిచిన వారిగా కొమర్రాజు లక్ష్మణరావు, మాడపాటి హనుమంతరావు, సురవరం ప్రతాపరెడ్డిలకు సమున్నత స్థానముంది.
• పోలీసు చర్య తర్వాత 1952లో జరిగిన సాధారణ ఎన్నికల్లో మహబూబ్‌నగర్ జిల్లాలోని వనపర్తి నియోజకవర్గం నుంచి హైదరాబాద్ రాష్ర్ట శాసనసభకు కాంగ్రెస్ పార్టీ తరఫున ప్రతాపరెడ్డి ఎన్నికయ్యారు.
• తెలంగాణ ప్రజలకు దారి చూపిన, ఆంధ్రభాషాభివృద్ధికి పాటుపడిన గొప్ప సంఘ సంస్కర్త, పండితుడైన సురవరం ప్రతాపరెడ్డి 1954 ఆగస్టు 25న మరణించారు.
  

కొమర్రాజు వెంకట లక్ష్మణరావు

తెలుగు భాష సాంస్కృతిక, సారస్వత పునరుజ్జీవనానికి కొమర్రాజు వెంకట లక్ష్మణరావు విశేష కృషి చేశారు. తెలుగులో చరిత్ర, పరిశోధనలు, వైజ్ఞానిక గ్రంథాలు లేని కొరతను తీర్చడానికి ఆయన మహోద్యమం నడిపారు. తెలుగు చరిత్ర పరిశోధనా పితామహుడిగా పేరొందిన కొమర్రాజు 1877లో కృష్ణాజిల్లా, నందిగామ తాలూకా పెనుగంచిప్రోలులో జన్మించారు. తండ్రి వెంకటప్పయ్య, తల్లి గంగమ్మ. ఇతడి పూర్వీకులు సాహిత్యాభిమానులు. వీరు మునగాల సంస్థానంలో దివాన్‌గా పనిచేశారు.
కొమర్రాజు లక్ష్మణరావు నాగపూర్‌లో విద్యాభ్యాసం చేశారు. కలకత్తా విశ్వవిద్యాలయం నుంచి ఎంఏ పట్టా పొందారు. నాగపూర్‌లో చదివిన రోజుల్లో ఆయన మరాఠీ నేర్చుకున్నారు. తిలక్, అగార్కర్, గోఖలే, రనడే లాంటి జాతీయ నాయకుల ప్రభావం కొమర్రాజుపై పడింది. ‘కేసరి’ అనే మరాఠీ పత్రికలో ఆయన వ్యాసాలు రాసేవారు. ‘మోరోపంత్’ అనే మహారాష్ర్ట కవి రచించిన మహాభారత కర్ణపర్వానికి పరిష్కర్త (ఎడిటర్)గా కొమర్రాజు పనిచేశారు. 1898లో ‘జనానా’ అనే తెలుగు పత్రికలో వ్యాసాలు ప్రచురించారు. 1900లో మునగాల సంస్థానంలో రాజా నాయని వెంకట రంగారావు వద్ద దివాన్‌గా చేరారు. స్వదేశీ ఉద్యమానికి తోడ్పాటు అందించేలా మునగాల రాజును ప్రోత్సహించారు. బెంగాలీ, గుజరాతీ, ప్రాకృతం, సంస్కృతంతోపాటు దక్షిణాది భాషల్లోనూ లక్ష్మణరావుకు ప్రావీణ్యం ఉంది.
భాషా సేవ: గ్రంథాలయోద్యమం తెలంగాణలో తెలుగు జాతిని జాగృతం చేసింది. గ్రంథాలయోద్యమంలో భాగంగా రావిచెట్టు రంగారావు, మునగాల రాజా నాయని వెంకట రంగారావు, ఆదిపూడి సోమనాథరావు లాంటి ప్రముఖుల ప్రోత్సాహంతో కొమర్రాజు లక్ష్మణరావు 1901లో హైదరాబాద్‌లో శ్రీకృష్ణదేవరాయాంధ్ర భాషా నిలయాన్ని స్థాపించారు. 1904లో హనుమకొండలో శ్రీ రాజరాజ నరేంద్ర భాషానిలయం, 1905లో సికింద్రాబాద్‌లో ఆంధ్రసంవర్థినీ గ్రంథాలయాన్ని నెలకొల్పారు. 1906లో హైదరాబాద్‌లో ‘విజ్ఞాన చంద్రికా గ్రంథ మండలి’ ముద్రణాలయాన్ని స్థాపించారు. నాయని వెంకట రంగారావు, గాడిచర్ల హరిసర్వోత్తమరావు, అయ్యదేవర కాళేశ్వరరావుతో కలిసి కొమర్రాజు ఈ మండలిని స్థాపించారు. ఈ మండలి ఆంధ్రా-తెలంగాణ ప్రాంత ప్రజల మధ్య సాంస్కృతిక వారధిగా పనిచేసింది. సంఘ సంస్కరణ, జాతీయోద్యమం వ్యాప్తి లక్ష్యాలుగా ఈ సంస్థ పనిచేసింది. అందుకే ఈ ముద్రణాలయంలో ప్రపంచ మహాపురుషుల జీవిత చరిత్రలను ప్రచురించారు. 1906-11 మధ్య కాలంలో విజ్ఞాన చంద్రికా గ్రంథమండలి సుమారు 30 గ్రంథాలను ప్రచురించింది.

• 12వ శతాబ్దంలో మల్లికార్జున శివాచార్యుడు రచించిన ‘శివతత్వసారం’ శతకానికి లక్ష్మణరావు పీఠిక రాశారు. విష్ణుకుండినుల మూడో రాజైన మాధవ వర్మ శాసనాన్ని 1923లో కలకత్తా జర్నల్ ఆఫ్ ది డిపార్‌‌టమెంట్ ఆఫ్ లెటర్స్ లో ప్రచురించారు.
• తెలుగు భాషకు విశేషంగా సేవలందించిన కొమర్రాజు లక్ష్మణరావు 46 ఏళ్లకే మరణించారు.
  

అరిగె రామస్వామి

• 1933లో మహాత్మాగాంధీ హైదరాబాద్‌ను సందర్శించారు. ఈ సందర్భంగా నగరంలో ఏర్పాటైన ఆహ్వాన సంఘంలో రామస్వామి సభ్యుడు. హైదరాబాద్ సంస్థానంలో హరిజనోద్ధరణకు పూర్తి సమయాన్ని వెచ్చించాలని అరిగె రామస్వామికి గాంధీ సలహా ఇచ్చారు.
• హైదరాబాద్‌లో తోళ్లపరిశ్రమ కార్ఖానా స్థాపన కోసం రామస్వామి కృషిచేశారు.
• తెలంగాణ గ్రంథాలయోద్యమానికి విశేష సేవలందించారు.
• నిజాం రాష్ట్రాంధ్ర మహాసభలో ఏకైక హరిజన సభ్యుడు రామస్వామి. అసృ్పశ్యతా నివారణ, వెట్టిచాకిరీ నిర్మూలన, హరిజన సమస్యల పరిష్కారానికి ఆయన కృషి చేశారు. 1935లో మహబూబ్‌నగర్ జిల్లాలో జరిగిన దళిత జాతుల మహాసభకు అరిగె రామస్వామి అధ్యక్షత వహించారు.
• ‘అరుంధతీ మహాసభ’ ద్వారా అనాథలు, హరిజన కుటుంబాలను ఆదుకున్నారు. ఈ సభ ద్వారా వారికి ఉద్యోగాలు, జీవన భృతి కల్పించేందుకు కృషి చేశారు.
• రామస్వామి నిజాం రాష్ట్రాంధ్ర మహాసభ కార్యవర్గ సభ్యులుగా, అఖిల భారత కాంగ్రెస్ కమిటీ సభ్యులుగా, నిజాం రాష్ర్ట కాంగ్రెస్ కమిటీ సభ్యులుగా పనిచేశారు.
• 1950-52లో ఆంధ్రరాష్ర్ట కాంగ్రెస్ కమిటీ సంయుక్త కార్యదర్శిగా పనిచేశారు. సికింద్రాబాద్ మున్సిపల్ కార్పొరేషన్, హైదరాబాద్ జిల్లా బోర్టు సభ్యులుగా సేవ చేశారు.
• పొలీసు చర్య అనంతరం కేంద్ర ప్రభుత్వం రామస్వామిని పార్లమెంట్ సభ్యుడిగా నామినేట్ చేసింది. 1952లో జరిగిన సాధారణ ఎన్నికల్లో వికారాబాద్ ద్విసభ్య నియోజకవర్గం నుంచి చెన్నారెడ్డితోపాటు హైదరాబాద్ రాష్ర్ట శాసనసభకు రామస్వామి ఎన్నికయ్యారు.
• 1954-56 మధ్య బూర్గుల మంత్రివర్గంలో ఉపముఖ్యమంత్రిగా పనిచేశారు. ఆంధ్రప్రదేశ్ ఏర్పడ్డాక కాసు బ్రహ్మానందరెడ్డి మంత్రివర్గంలో పనిచేశారు.
• తిరుమల-తిరుపతి దేవస్థానం బోర్డు సభ్యుడిగా నియమితులయ్యారు.
• దళితుల అభ్యున్నతి కోసం కృషి చేసిన రామస్వామి 1973 జనవరి 26న మరణించారు.
  

షోయబుల్లాఖాన్

దాశరథి కృష్ణమాచార్యులు

దాశరథి రంగాచార్యులు

వెదిరె రామచంద్రారెడ్డి

ఖండవల్లి లక్ష్మీ రంజనం

ఇల్లిందల సరస్వతీ దేవి

ఆంధ్రయువతీ మండలి స్థాపన

సరస్వతీ దేవి రచనలు

కాళోజీ నారాయణరావు

ఆచార్య సి. నారాయణ రెడ్డి

ఆరుట్ల రామచంద్రారెడ్డి

పాములపర్తి వెంకట నరసింహారావు కేంద్ర, రాష్ట్ర స్థాయిల్లో అనేక ఉన్నత పదవులు అలంకరించారు. ఆయన 17 ఏళ్ల ప్రాయంలోనే 1938లో రాజకీయ రంగంలోకి ప్రవేశించారు. తొలిసారిగా 1952 ఎన్నికల్లో కాంగ్రెస్ పార్టీ అభ్యర్థిగా కరీంనగర్ లోక్‌సభ స్థానం నుంచి పోటీచేసి, కమ్యూనిస్ట్ అభ్యర్థి చేతిలో ఓటమి పాలయ్యారు. 1971లో ఆంధ్రప్రదేశ్ ముఖ్యమంత్రిగా పదవీ బాధ్యతలు స్వీకరించారు. 1991 నుంచి 1996 వరకు అఖిల భారత కాంగ్రెస్ కమిటీ అధ్యక్షుడిగా పనిచేశారు. 1991 జూన్ 21న ప్రధాని పదవి చేపట్టారు. దేశంలో అనేక సంస్కరణలు ప్రవేశపెట్టారు.

జననం - విద్యాభ్యాసం
పి.వి. నరసింహారావు 1921 జూన్ 28న వరంగల్ జిల్లా ‘నర్సంపేట’ మండలంలోని ‘లక్నేపల్లి’ గ్రామంలో జన్మించారు. రుక్మాబాయమ్మ, పి.వి. సీతారామారావు దంపతులకు కలిగిన 11 మంది సంతానంలో బతికింది నలుగురు మాత్రమే. వారిలో పి.వి. నరసింహారావు ఒకరు. సీతారామారావు బంధువులైన కరీంనగర్ జిల్లా భీమదేవరపల్లి మండలంలోని వంగర గ్రామానికి చెందిన పాములపర్తి రంగారావు, రత్నాబాయమ్మ దంపతులు పీవీని దత్తత తీసుకున్నారు. ఆయన అక్షరాభ్యాసం వంగరలోనే జరిగింది. పీవీ భార్య పేరు సత్యమ్మ. ఆయన ప్రాథమిక విద్యను హన్మకొండలో, ఉన్నత విద్యను ఉస్మానియా విశ్వవిద్యాలయంలో అభ్యసించారు. పుణేలోని ఫెర్గూసన్ కళాశాల నుంచి బీఎస్సీ, నాగపూర్ విశ్వవిద్యాలయం నుంచి ఎల్‌ఎల్‌బీ పట్టాలను పొందారు.
ఉస్మానియా విశ్వవిద్యాలయం నుంచి పీవీ ‘సాహిత్య రత్న’ సంపాదించారు. బూర్గుల రామకృష్ణారావు వద్ద కొంతకాలం జూనియర్ న్యాయవాదిగా ప్రాక్టీస్ చేశారు. ఆ తర్వాత హైకోర్టులో ఉద్యోగం చేశారు. మరికొంత కాలం గ్రామ పట్వారీగా పని చేశారు. పీవీ తెలుగు, ఇంగ్లిష్, ఉర్దూ, అరబిక్, పార్శీ, హిందీ, ఫ్రెంచి, స్పానిష్, కన్నడ, మరాఠీ, సంస్కృత భాషల్లో ప్రావీణ్యం సంపాదించారు.

రాజకీయ జీవితం
పీవీ నరసింహారావు 1936లో త్రిపురలో నిర్వహించిన భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ సదస్సుకు హాజరయ్యారు. 1938లో ఉస్మానియా విశ్వ విద్యాలయంలో ‘వందేమాతరం’ గీతాన్ని ఆలపించి నిజాం ప్రభుత్వ ఆగ్రహానికి గురయ్యారు. ఈయన రాజకీయ గురువు స్వామీ రామానంద తీర్థ. స్వామీజీ నిజాం సంస్థానంలో జరిగిన పోరాటంలో ప్రధాన పాత్ర పోషించారు. ఆయన స్ఫూర్తితో పీవీ 1939లో కాంగ్రెస్‌లో చేరారు. 1942 నాటి ‘క్విట్ ఇండియా’ ఉద్యమంలో చురుగ్గా పాల్గొన్నారు. 1935-45 మధ్యకాలంలో జరిగిన సామాజిక, రాజకీయ, సాహిత్య ఉద్యమాలు పీవీపై అధిక ప్రభావం చూపాయి. రాజకీయ కార్యక్రమాల్లో పాల్గొంటూనే పత్రికలకు వ్యాసాలు రాశారు.
హైదరాబాద్ సంస్థాన విమోచనోద్యమంలో భాగంగా పి.వి. నరసింహారావు చందా సరిహద్దు ప్రాంతంలో రహస్య క్యాంపులు నిర్వహించి, సాయుధ పోరాటానికి ఆయుధాలు సరఫరా చేశారు. 1948-1953 కాలంలో ‘కాకతీయ పత్రిక’ను నడిపి, తెలంగాణ కవులకు స్ఫూర్తినిచ్చారు. పీవీ 1951లో అఖిల భారత కాంగ్రెస్ సభ్యుడిగా పనిచేశారు. ప్రదేశ్ కాంగ్రెస్ కమిటీ ప్రధాన కార్యదర్శిగా, ఉపాధ్యక్షుడిగా వ్యవహరించారు. ఆయన మంథని (కరీంనగర్ జిల్లా) నియోజకవర్గ శాసనసభ్యుడిగా 1957, 1962, 1967, 1972 ఎన్నికల్లో వరసగా ఎన్నికయ్యారు. నీలం సంజీవరెడ్డి మంత్రివర్గంలో 1962లో తొలిసారిగా న్యాయ, జైళ్లశాఖ మంత్రి పదవి చేపట్టారు. అనేక సంస్కరణలకు నాంది పలికారు. ఆ తర్వాత దేవాదాయ, ధర్మాదాయ శాఖ, ఆరోగ్య, విద్యా శాఖ మంత్రిగానూ పనిచేశారు.
1969 ప్రత్యేక తెలంగాణ ఉద్యమం తదనంతర పరిస్థితుల ఫలితంగా.. 1971లో కాసు బ్రహ్మానందరెడ్డి స్థానంలో వివాదరహితుడు, అందరికీ ఆమోదయోగ్యుడైన పి.వి.నరసింహారావు ఆంధ్రప్రదేశ్ ముఖ్యమంత్రిగా నియమితులయ్యారు. ఈ సమయంలోనే పీవీ ఆర్థిక, సాంఘిక, భూ సంస్కరణలకు స్వీకారం చుట్టారు. కమతాల గరిష్ట పరిమితి శాసనానికి ప్రాధాన్యమిచ్చి 1972లో భూ సంస్కరణల చట్టం చేయడంలో ప్రధాన పాత్ర పోషించారు. తనకు వారసత్వంగా సంక్రమించిన వేయి ఎకరాల భూమిలో 790 ఎకరాలు ప్రభుత్వానికి ఇచ్చి అందరికీ మార్గదర్శకుడిగా నిలిచారు. ఫలితంగా ఆయన పార్టీలో, బయట బలమైన వర్గాల ప్రతిఘటనను కూడా ఎదుర్కోవాల్సి వచ్చింది. ముఖ్యమంత్రిగా పీవీ పదిహేను నెలల పద్దెనిమిది రోజులు పనిచేశారు. 1973లో తన పదవికి రాజీనామా చేశారు.
1974లో పీవీ అఖిల భారత కాంగ్రెస్ పార్టీకి ప్రధాన కార్యదర్శిగా నియమితులయ్యారు. 1977లో కాంగ్రెస్ దేశవ్యాప్తంగా ఘోర పరాజయాన్ని చవిచూసినా హన్మకొండ నియోజకవర్గం నుంచి పీవీ తొలిసారిగా లోక్‌సభకు ఎన్నికయ్యారు. లోక్‌సభలో కీలకమైన ‘పబ్లిక్ అకౌంట్స్’ కమిటీ చైర్మన్‌గా నియమితులయ్యారు. 1978 జనవరిలో ఇందిరాగాంధీ కాంగ్రెస్ (ఐ) పార్టీని ఏర్పాటు చేసినప్పుడు పీవీ ఆమెకు మద్దతు తెలిపారు. 1980లో లోక్‌సభ ఎన్నికల్లో పీవీ ‘కాంగ్రెస్(ఐ)’ అభ్యర్థిగా హన్మకొండ నుంచి లోక్‌సభకు ఎన్నికయ్యారు. ఇందిరాగాంధీ ప్రభుత్వంలో విదేశాంగ శాఖ మంత్రిగా పనిచేశారు. ‘ఆపరేషన్ బ్లూ స్టార్’ చర్య తర్వాత ఇందిరాగాంధీ 1984 అక్టోబరు 31న అంగరక్షకుల తూటాలకు బలయ్యారు. ఆ తర్వాత రాజీవ్‌గాంధీ ప్రధానిగా ప్రమాణ స్వీకారం చేశారు. 1991 మే 21న తమిళనాడులోని శ్రీపెరంబుదూర్ వద్ద ఎల్‌టీటీఈ ఆత్మాహుతి దళాల బాంబుదాడిలో రాజీవ్‌గాంధీ హత్యకు గురయ్యారు. ఇలాంటి సందిగ్ధ పరిస్థితుల్లో 1991 జూన్ 21న భారతదేశ 9వ ప్రధానమంత్రిగా పి.వి. నరసింహారావు బాధ్యతలు చేపట్టారు. ప్రధానిగా పీవీ సరళీకృత ఆర్థిక విధానాలకు రూపకల్పన చేశారు. ఆర్థికవేత్త మన్మోహన్‌సింగ్‌ను ఆర్థిక శాఖ మంత్రిగా నియమించారు. మైనార్టీ ప్రభుత్వాన్ని అయిదేళ్ల పాటు నడిపిన ఘనత పీవీకి ఉంది.

పీవీ సాహిత్య సేవ
పీవీ నరసింహారావు ప్రాచీన, ఆధునిక తెలుగు సాహిత్యాన్ని అధ్యయనం చేశారు. కాళోజీ నారాయణరావు, పాములపర్తి సదాశివరావుతో వరంగల్‌లో తరచూ సాహితీ చర్చలు చేసేవారు. పీవీ తెలుగు, ఆంగ్ల భాషల్లో కవితలు, కథలు, విమర్శలు రాశారు. ‘భర్షణ’ శీర్షికతో తెలుగు పద్యాలు రాశారు. పీవీ, పాములపర్తి సదాశివరావు.. ఇద్దరూ కలిసి ‘జయ-విజయ’ కలం పేరుతో 1948లో ‘కాకతీయ’ వారపత్రికకు అనేక సంపాదకీయాలు రాశారు. ఇదే పత్రికలో పీవీ రాసిన ‘గొల్ల రామవ్వ కథ’, ‘నీలిరంగు పట్టుచీర’, ‘మంగయ్య అదృష్టం’ (నవలిక), ‘ఆర్త గీతికలు’ (కవితలు), ‘మంత్రిగారు’ (కథ) లాంటివి నాటి తెలంగాణ సామాజిక పరిస్థితులను ప్రతిబింబించాయి.

• విశ్వనాథ సత్యనారాయణ తెలుగులో రచించిన సుప్రసిద్ధ ‘వేయిపడగలు’ నవలను పీవీ ‘సహస్రఫణ్’ పేరుతో హిందీలోకి అనువదించారు. 1971లో ‘సహస్రఫణ్’కు కేంద్ర సాహిత్య పురస్కారం లభించింది.
• మరాఠీ రచయిత హరినారాయణ్ ఆప్టే రాసిన ‘పన్‌లక్షాత్ కోణ్ ఘెతా’ నవలను పీవీ ‘అబలా జీవితం’ పేరుతో తెలుగులోకి అనువదించారు.
• మరాఠీ రచయిత్రి లలితాశాస్త్రి రాసిన ‘మేరే పతి మేరే దిల్’ ఆత్మకథను తెలుగులోకి అనువదించారు.
• కె.ఎం. మున్షి ఆంగ్లంలో రాసిన గ్రంథాన్ని ‘భారతీయ సంస్కృతికి పునాదులు’ పేరుతో తెలుగులోకి అనువదించారు.
• థామస్ గ్రే రాసిన ‘ఎలిజీ’ పుస్తకాన్ని కూడా ఆంధ్రీకరించారు.
• ‘ఇన్‌సైడర్’ పేరుతో ఆంగ్లంలో రెండు భాగాలుగా పెద్ద నవల రచించారు. దీన్నే పీవీ నరసింహారావు ‘ఆత్మకథ’గా పేర్కొంటారు. ప్రముఖ పాత్రికేయుడు కల్లూరి భాస్కరం దీన్ని ‘లోపలి మనిషి’ పేరుతో తెలుగులోకి అనువదించారు.
• నందలాల్, సూరదాస్ హిందీలో రాసిన ‘దోహాలను’ పీవీ ఇతర భాషల్లోకి అనువదించారు.
• పీవీ రాసిన ‘అయోధ్య 1992’ అనే గ్రంథం ఆయన మరణించిన తర్వాత ప్రచురితమైంది.
• 1968లో ఇండియన్ నేషనల్ కాంగ్రెస్ హైదరాబాద్ సావనీర్ కమిటీ చైర్మన్‌గా, జ్ఞానపీఠ్ అవార్డు కమిటీ అధ్యక్షుడిగా వ్యవహరించారు.
• పండరీనాథ్ రామాయణ కావ్యానికి పీవీ పీఠిక రాశారు.
• పీవీ మనోహర్ రాసిన యాత్రాగ్రంథం ‘కైలాస దర్శనం’కు పి.వి. నరసింహారావు ముందుమాట రాశారు.
• కాళోజీ రాసిన ‘అవనిపై జరిగేటి అవకతవకలు చూసి ఎందుకో నా హృదిని ఇన్ని ఆవేదనలు’ గీతాన్ని పీవీ ఆంగ్ల భాషలోకి అనువదించారు.
• వరంగల్‌కు చెందిన పొట్లపల్లి రామారావు రచించిన కవితలను పీవీ అభిమానించేవారు.
• వాటిలో కొన్నింటిని ఎన్నికల ప్రచారంలో వినిపించేవారు.
  ఉదా: ‘పూలు చల్లినను మీరే
  ధూళి చల్లినను మీరే
  కరి ఎక్కించిన మీరే
  ఉరి ఎక్కించిన మీరే’
• 1975లో కౌలాలంపూర్‌లో నిర్వహించిన ప్రపంచ తెలుగు మహాసభల్లో పీవీ కీలక పాత్ర పోషించారు.
• పీవీ సహకారంతో 1982లో వరంగల్ నగరంలో ‘పోతన పంచశతి’ ఉత్సవాలు నిర్వహించారు. ఆయన స్ఫూర్తితో కోవెల సుప్రసన్న, జీ.ఎస్. మాధవరావు ‘వరంగల్‌లో ‘పోతన విజ్ఞాన పీఠం’ అనే పరిశోధనా సంస్థను ఏర్పాటు చేశారు.
• 1977 జనవరి 13న శ్రీ వేంకటేశ్వర విశ్వ విద్యాలయం పీవీకి తులనాత్మక సాహిత్యంలో గౌరవ డాక్టరేట్ అందించింది.
• 2004లో ‘స్థితప్రజ్ఞ’ బిరుదు ప్రదానం చేశారు.
• పీవీ ‘స్వామీ రామానంద తీర్థ మెమోరియల్ ట్రస్ట్’ను స్థాపించారు.
• రామానంద తీర్థ రీసెర్‌‌చ ఇన్‌స్టిట్యూట్ జీవిత కాల చైర్మన్‌గా పీవీ వ్యవహరించారు.
• ఇందిరాగాంధీ ఆంధ్రప్రదేశ్ పర్యటనకు వచ్చినప్పుడు ఆంగ్లంలో చేసే ప్రసంగాలను పీవీ తెలుగులోకి అనువదించేవారు.

పీవీ ప్రవేశపెట్టిన నూతన కార్యక్రమాలు

• 1964లో అనంతపురంలో దేశంలోనే తొలిసారిగా ‘ఓపెన్ జైలు’ను ఏర్పాటు చేయడంలో పీవీ విశేష కృషి చేశారు.
• వరంగల్ జైలు ఖైదీలకు అజంజాహీ మిల్లు కార్మికుల తోడ్పాటుతో చద్దర్లు, తివాచీలు తయారు చేయడంలో శిక్షణ ఇప్పించారు.
• ఖైదీలకు వయోజన విద్యను ప్రవేశపెట్టారు.
• పీవీ 1968-71లో రాష్ట్ర విద్యామంత్రిగా ‘తెలుగు అకాడమీ’కి రూపకల్పన చేశారు. తెలుగు అధికార భాష శ్వేత పత్రం రచయిత ఆయనే.
• భూ సంస్కరణల చట్టం తీసుకువచ్చారు. పేదవారికి భూమిని అందించే ప్రజాహిత కార్యక్రమాన్ని చేపట్టారు.
• 1972 ఆగస్టులో భూ సంస్కరణల చట్టాన్ని ఆర్డినెన్‌‌స ద్వారా అమలు చేసి ప్రజాస్వామిక విప్లవానికి నాంది పలికారు.
• దేశ వ్యాప్తంగా జాతీయ సాక్షరతా మిషన్, నెహ్రూ యువ కేంద్ర సంఘటన్ స్థాపించడంలో కీలక పాత్ర పోషించారు.
• 1986లో నూతన విద్యావిధానం రూపొందించారు. మారుమూల గ్రామాల్లో ‘జవహర్ నవోదయ’ విద్యా సంస్థలను స్థాపించారు.

అభిరుచులు

• పీవీ నరసింహారావుకు సంగీతం, సాహిత్యం, నాటకాలు, అధ్యయనం, అభ్యాసం పంచప్రాణాలు. కళారూపాల పట్ల మక్కువ ఎక్కువ.
• సంస్కృతి, భారతీయ తత్వశాస్త్రం, రాజకీయ వ్యాఖ్యానం, కాల్పనిక సాహిత్యం, భిన్న భాషల అభ్యాసం, హాస్యరస సినిమాలు చూడటం, రచన చేయడం పీవీకి ప్రధాన వ్యాపకాలు.
• ఎం.ఎస్.సుబ్బులక్ష్మి, మంగళంపల్లి బాలమురళీ కృష్ణ త్యాగరాజ కృతులు ఆయనకు చాలా ఇష్టం. ప్రధాని పదవిలో తీరిక లేకుండా ఉన్నా.. ఇలాంటి కార్యక్రమాల్లో పాల్గొనేవారు.
• ‘సుప్రసిద్ధ తెలుగు హాస్యనటుడు రాజేంద్ర ప్రసాద్ నటించిన సినిమాలంటే నాకు ఎంతో ఇష్టం’ అని పీవీ స్వయంగా చెప్పుకున్నారు. ఆయన ‘ఢిల్లీకి రాజైనా అమ్మకు కొడుకునే’ అని సగర్వంగా చెప్పుకునేవారు.

పాములపర్తి వెంకట నరసింహారావు ఉద్యమకారుడిగా, విద్యార్థి నాయకుడిగా, భూ సంస్కరణోద్యమ నేతగా, సంస్కర్తగా, ఆర్థికవేత్తగా, విద్యావేత్తగా, బహుభాషా కోవిదుడిగా ప్రసిద్ధికెక్కారు. భారత రాజకీయాలను ప్రభావితం చేసిన అపర చాణక్యుడు పి.వి. నరసింహారావు 2004 డిసెంబర్ 23న మరణించారు.