19వ శతాబ్దంలో సాంఘిక, మత సంస్కరణోద్యమాలు

బ్రహ్మసమాజం

• రాజా రామ్‌మోహన్ రాయ్ 1815లో ఏకేశ్వరోపాసనను ప్రచారం చేసేందుకు ఆత్మీయతా సభను స్థాపించారు. ఇది 1828 నాటికి బ్రహ్మసమాజంగా రూపొందింది. స్వల్ప కాలంలోనే బ్రహ్మసమాజ శాఖలు భారతదేశమంతటా విస్తరించి, సమాజ సంస్కరణకు కృషి చేశాయి.
• బ్రహ్మసమాజం సిద్ధాంతాల ప్రకారం దేవునికి, సామాన్యులకు మధ్య పూజారులనే మధ్యవర్తులు అవసరం లేదు.
• ఈ సమాజంలోని వారు మానవులకు సేవ చేయడమే అత్యున్నత ఆరాధనగా భావించి.. కుల, మత, జాతి విభేదాలను నిరసించారు.
• రాజా రామ్‌మోహన్ రాయ్.. కులీన విధానాలు, సతీసహగమనం, బహుభార్యత్వాలను నిరసించడంతో పాటు స్త్రీవిద్య, స్త్రీలకు ఆస్తిహక్కు, వితంతు వివాహాలను సమర్థించారు.
• బ్రిటిష్ పాలన, ఆంగ్ల విద్యలపై సానుకూల దృక్పథంతో ఉన్న రాయ్ వాటి వల్లే భారతీయ సమాజంలో మార్పులు సాధ్యమని విశ్వసించారు.
• రాజా రామ్‌మోహన్‌రాయ్ కృషి వల్ల 1829, డిసెంబర్ 4న విలియం బెంటిక్ సతీసహగమన నిషేధ చట్టాన్ని తీసుకొచ్చారు.
• రాజా రామ్‌మోహన్ రాయ్ అనంతరం ద్వారకానాథ్ ఠాగూర్, రామచంద్ర విద్యాబాగిష్‌లు బ్రహ్మసమాజ నిర్వహణను కొనసాగించారు.
• దేవేంద్రనాథ్ ఠాగూర్ బ్రహ్మసమాజ నాయకత్వాన్ని స్వీకరించాక.. అనేక మార్పులు ప్రవేశపెట్టారు. బ్రహ్మసమాజంలో చేరకముందు ఆయన స్థాపించిన తత్వబోధిని సభ బ్రహ్మసమాజ కార్యక్రమాలకు ముఖ్యకేంద్రంగా వర్థిల్లింది. ఠాగూర్ స్థాపించిన తత్వబోధిని పత్రిక సాంఘిక సంక్షేమ కార్యక్రమాల గురించి ప్రచారం చేసింది.
• ఆధునిక భావాలు కలిగిన కేశవచంద్రసేన్ చేరికతో 1866లో బ్రహ్మసమాజంలో చీలికలు వచ్చాయి. కేశవచంద్రసేన్ ఆధ్వర్యంలో భారతీయ బ్రహ్మసమాజం, దేవేంద్రనాథ్ ఠాగూర్ నాయకత్వంలో ఆది బ్రహ్మసమాజం ఏర్పడ్డాయి.
• బ్రహ్మసమాజంలో 1878లో మరో చీలిక వచ్చింది. సేన్‌తో విబేధించిన శివనాథశాస్త్రి, ఆనందమోహన్ బోస్‌లు సాధారణ బ్రహ్మసమాజాన్ని స్థాపించారు.
• బ్రహ్మసమాజంలో చీలికలు వచ్చినా సమాజంపై ఎంతో ప్రభావాన్ని చూపించింది.

బ్రహ్మసమాజ ప్రముఖులు

రాజా రామ్‌మోహన్‌రాయ్
జననం: మే 22, 1772
రచనలు: తుహ్‌పత్-ఉల్, మువాహిదిన్ ప్రెసెప్ట్స్ ఆఫ్ జీసస్- ఎ గైడ్ టు పీస్ అండ్ హ్యాపీనెస్
పత్రికలు: సంవాద కౌముది (బెంగాల్), మిరాత్- ఉల్- ఆక్బర్ (పర్షియన్)
మరణం: సెప్టెంబర్ 27, 1833 (బ్రిస్టల్ నగరం)

దేవేంద్రనాథ్ ఠాగూర్
కాలం: 1817-1905
స్థాపన: తత్వబోధిని సభ, తత్వబోధిని పాఠశాల
పత్రిక: తత్వబోధిని
రచన: బ్రహ్మోధర్మ

కేశవచంద్రసేన్
కాలం: 1838- 1884
స్థాపన: సంగీత్ సభ, నవ విధాన సభ
పత్రికలు: ఇండియన్ మిర్రర్ సులభ్, సమాచార్ ప్రార్థనా సమాజం

• కేశవ చంద్రసేన్ ప్రచారంతో 1867లో ఆత్మారాం పాండురంగ మహారాష్ర్టలో ప్రార్థనా సమాజాన్ని స్థాపించారు.
• ప్రార్థనా సమాజం భగవంతుడు అంతటా ఉన్నాడని.. ఆత్మ ఈశ్వరునిలో భాగమని ప్రచారం చేసింది.
• మహాదేవ్ గోవింద్ రనడే, ఆర్.జి. భండార్కర్, విఠల్ రామ్‌జీ షిండే, పండిత రమాబాయి మొదలైనవారు ఈ సమాజానికి సంబంధించిన ప్రముఖులు.

మహాదేవ గోవింద రనడే
కాలం: 1842-1901
బిరుదు: మహారాష్ర్ట సోక్రటీస్
స్థాపన: డెక్కన్ ఎడ్యుకేషనల్ సొసైటీ

ఆర్యసమాజం

• 1875లో దయానంద సరస్వతి స్థాపించారు.
• ఆయన వేద సంస్కృతి ప్రేరణగా భారత సమాజాన్ని, మతాన్ని సంస్కరించేందుకు కృషిచేశారు.
• వేదాలకు తరలిపొండి.. అనే నినాదంతో భారతదేశమంతా పర్యటించారు.
• ఇతర మతాల్లో చేరిన వారిని తిరిగి హిందూమతంలో చేర్చుకునేందుకు శుద్ధి ఉద్యమం, గోవుల రక్షణకు గో రక్షక ఉద్యమాన్ని ప్రారంభించారు.
• 1892లో ఆర్యసమాజం గురుకుల వర్గం, కళాశాల వర్గంగా చీలిపోయింది. గురుదత్, శ్రద్ధానంద దేవరాజ్‌లు గురుకుల వర్గంలో ప్రముఖులు కాగా, లాలా హన్సరాజ్, లజపతిరాయ్ తదితరులు కళాశాల వర్గంలో ప్రముఖులు.
• విద్యావ్యాప్తి, కుల వ్యవస్థ, మూఢాచారాల నిర్మూలనకు ఆర్యసమాజ్ ఎంతగానో కృషిచేసింది.

దయానంద సరస్వతి
కాలం: 1824 - 1883
రచనలు: సత్యార్థ ప్రకాశిక, వేదభాష్య భూమిక
స్థాపన: ఆర్యసమాజ్, గో రక్షణ సంఘం

దివ్యజ్ఞాన సమాజం

• ఇది మొదట అమెరికాలో కల్నల్ ఓల్కాట్, మేడం బ్లావటస్కీ స్థాపించారు.
• ఈ సమాజ సిద్ధాంతాలకు భారతదేశం సరైన వేదిక అని భావించి 1878లో మద్రాస్‌లోని అడయార్‌లో దీని శాఖను నెలకొల్పారు.
• ఐర్లాండ్ వనిత అనిబిసెంట్ ఇందులో సభ్యురాలైన తర్వాతే ఈ సమాజం భారతదేశ మంతా శాఖలను ఏర్పాటు చేసింది.
• అనిబిసెంట్ దివ్యజ్ఞాన సమాజ సిద్ధాంతాల వ్యాప్తికే పరిమితం కాకుండా జాతీయోద్యమంలో కూడా ప్రముఖ పాత్ర పోషించారు.

అనిబిసెంట్
పత్రికలు: వేక్ ఆన్ ఇండియా, కామన్ వీల్, న్యూ ఇండియా
స్థాపన: బెనారస్ హిందూ కళాశాల, మదనపల్లి కళాశాల
ఘనత: జాతీయ కాంగ్రెస్‌కు అధ్యక్షత వహించిన మొదటి మహిళ ( 1917లో)
ఉద్యమం: హోం రూల్ ఉద్యమం

రామకృష్ణ మఠం

• రామకృష్ణ పరమహంస శిష్యుల్లో ముఖ్యుడైన స్వామి వివేకానంద తన గురువు గారి బోధనలను ప్రచారం చేసేందుకు దీన్ని స్థాపించారు.
• ఎంతోమందికి ఆదర్శవంతుడైన స్వామి వివేకానంద హిందూమతాన్ని విశ్వవ్యాప్తంగా ప్రచారం చేశారు.
• 1893లో చికాగోలో జరిగిన సర్వమత సమ్మేళనంలో ప్రసంగించారు.
• 1887లో రామకృష్ణమఠంతో పాటు 1897లో రామకృష్ణ మిషన్ అనే సేవా సంస్థను స్థాపించారు. 1898 నుంచి కలకత్తాలోని బేలూరు మఠం రెండిటికీ ప్రధాన కేంద్రంగా ఉంది.
• సన్యాసులంటే ఏకాంతంలో తపస్సు చేయడం కాదని, సమాజానికి, సంస్కృతికి సేవ చేయడం వారి ముఖ్య లక్ష్యమని పేర్కొన్నారు.